vrijdag 8 augustus 2008

Back to the Future

Das ding an sich
Eerder op de dag had ik een kaartje gekocht voor de bus van 18.30 van Florianopolis naar Curitiba en dat wilde ik nu graag omruilen voor een vertrek van 15.00. Zojuist had ik om deze reden ook al even gebeld met de busmaatschappij, maar de telefoniste meldde dat omruilen niet telefonisch en slechts aan de balie op het busstation kon geschieden. En daar stond ik nu te wachten, in de rij voor de ticketbalie. Het computersysteem was down en één en ander kon nog wel even gaan duren.
Achter de balie liepen gefrustreerde personeelsleden nerveus van links naar rechts zonder daarbij enige wezenlijke arbeid te verrichten. Er werd gebeld en daarbij hevig met armen gezwaaid. Her en der werden mensen lukraak geholpen dan wel verwezen naar andere loketten. Wachtenden drongen voor in de rij en stemmen werden geïrriteerd verheven. Kortom er was duidelijk sprake van een ontregeld systeem. Het deed me denken aan een mierennest waarin wanneer je er wat zand overheen gooit de mieren opeens als gekken kriskras door elkaar beginnen te dollen. En hier stond ik als een kind zo gefascineerd dat mierennest aandachtig aanschouwend in mij op te nemen.
Mijn eerste reactie was irritatie. Maar na dit alles zo’n twintig minuten te hebben gadegeslagen bekroop mij opeens een zeer helder gevoel van inzicht, van begrip, rust en acceptatie. Dit was hun wereld, hun samenleving met al haar specifieke facetten zoals daar zijn; taal, communicatie, sociale omgangsregels, normen en waarden, gedeelde symbolen, helden, leiders, educatieniveau, financiële middelen, etc.

We kennen onze eigen cultuur en als buitenstaanders beschouwen we die van een andere samenleving. Wat daaruit volgt is niets anders dan het benoemen van de verschillen. Maar de echte werkelijkheid, das Ding an Sich, zoals Kant het mooi verwoordde, is daarbij niet kenbaar. En toch voelde ik mij, toen ik daar zo stond, even heel dicht bij die Braziliaanse werkelijkheid.

São Paulo
Onlangs verhuisde ik van Rio de Janeiro naar São Paulo en ja dat onderscheid is wel te merken. Deze stad is schoner, wordt beter onderhouden en ook qua bewoners merk je dat er duidelijke sociale verschillen bestaan tussen de Cariocas en de Paulistanos. Maar de door deze laatste groep zo trots gebezigde vergelijking van hun stad met New York loopt in mijn ogen toch wat mank. Je kunt hier als westerling een prima leven leiden van alle gemakken voorzien, er is tenslotte weelde in overvloed. Maar als je toevallig niet tot de kleine groep bevoorrechten behoort dan ben je ook in São Paulo al vrij snel aangewezen op een toch wat armoedig bestaan. De verdeling van al die relatieve rijkdom (de deelstaat São Paulo is verantwoordelijk voor 30% van het BBP van Brazilië) is in die zin ook hier beslist niet optimaal. En dit is natuurlijk in heel Brazilië meer regel dan uitzondering. Het mag het land dan economisch redelijk voor de wind gaan, de gewone man die maandelijks rond moet komen van een salaris van slechts 175 euro merkt daar maar bar weinig van.

Economische voorspoed
Er is tegenwoordig veel te lezen over de economische opkomst van de zgn. BRIC landen. China is in deze groep met 11.4 % groei koploper, op de voet gevolgd door India, Rusland en Brazilië met respectievelijk 9.2, 8.1, en 5.4 % groei (2007). In Brazilië lijkt de langverwachte toekomst nu dan ook eindelijk aangebroken en ontwaart men gouden bergen aan de horizon. Op macro-economisch niveau zijn er inderdaad duidelijk verbeteringen zichtbaar; zowel de export als de binnenlandse bestedingen stijgen, de inflatie is redelijk onder controle en het werkeloosheidscijfer lijkt langzaam te dalen. Het is echter van essentieel belang dat met deze prille macro-economische voorspoed de sociaal maatschappelijke fundamenten van een samenleving parallel meegroeien. Gebeurt dat niet, dan is het effect van een dergelijke economische groei vele malen minder effectief dan deze in feite zou kunnen zijn. En dat is mijns inziens nu exact het probleem waar Brazilië thans mee te kampen heeft.

Verschillen c.q. achterstanden in vergelijking van Brazilië met de westerse wereld zijn er op allerlei terreinen; economisch, cultureel, medisch, sociaal, ethisch, juridisch, etc. Deze maatschappelijke onderdelen vertonen een sterke onderlinge samenhang, wanneer er één verandert zullen de anderen automatisch mee veranderen. Het geheel werkt als een organisch model. In ons kapitalistisch systeem ligt de primaire nadruk veelal op de economische voorspoed waarbij de algemene verwachting is dat de andere factoren vanzelf in positieve zin meegroeien. Een zekere correlatie is hier niet uit te sluiten, tenslotte zijn de landen waar het economisch voor de wind gaat vrijwel zonder uitzondering ook allen koplopers op de andere terreinen.
Toch biedt dergelijke economische voorspoed allerminst garanties voor een evenredige groei van andere sociaal maatschappelijke factoren. Hans Rosling geeft in zijn bespreking (TED 2006) over de correlatie tussen kindersterfte en ‘s lands bruto binnenlands product (BBP) al aan dat, hoewel er wel sprake is van een zekere vorm van evenredigheid, een hoger BBP per capita niet per definitie betere gezondheidscijfers laat zien. Dat komt omdat, zoals hij het zelf zo mooi zegt:“ Health can not be bought at the supermarket”. Je moet er in investeren, de bevolking opleiden, medisch personeel trainen, etc. Andersom is wel waar. Een betere gezondheidszorg leidt op den duur tot een hoger BBP. De vraag rijst dan ook hoe en waar je je kapitaal inzet.

Human capital
Zoals ik in mijn voorgaande betoog; 'Kip of Ei?' al aanhaalde is het in Brazilië van primair belang te investeren in onderwijs. Zolang een groot deel van de bevolking hier maar mondjesmaat of zelfs geen toegang toe heeft, blijft het dweilen met de kraan open. En ook wanneer die toegang er wel is, dan zou het - erbarmelijke- niveau eens wat nader onder de loep gelegd kunnen worden. Er is op dat vlak nog veel te doen. Maar ik vraag mij hoe langer hoe meer af of een dergelijke betere scholing wel voldoende is om Brazilië binnen enkele decennia om te toveren tot het beloofde land waar zo veel Brazilianen heden ten dage de mond van vol hebben en of het niet veel meer een diepgewortelde culturele modus vivendi is die maakt dat Brazilië maar zeer moeizaam aansluiting vindt bij het tempo van de 21ste eeuw en haar zodoende aanhoudend op achterstand houdt. Kapitaal biedt hier geen garanties want, om maar even de vergelijking met Nederland te maken, enkele eeuwen calvinistische nijverheid koop je niet zomaar in gedurende enige prille jaren van relatieve economische voorspoed.

Cultuur
Je behoeft slechts ‘even’ trachten af te rekenen bij de lokale supermarkt of pogen te bellen met een callcenter van een Braziliaanse mobiele telefonie provider en het is wel duidelijk; efficiëntie is hier niet uitgevonden. De voorbeelden zijn legio en op alle niveaus zichtbaar. Ogenschijnlijk eenvoudig ogende processen omtoveren in schier onoplosbare problemen met kafkaëske trekken, hebben de Brazilianen tot kunst verheven. Ik word er soms stapelmesjogge van en altijd rijst weer de vraag, wanneer ik weer eens ergens 'so um minutinho' op zit te wachten, waarom het toch allemaal maar steeds niet lijkt te mogen lukken.
Hoewel je het soms wel zou gaan denken, is er mijn inziens geen sprake van opzet dan wel onwil in het spel, dat zou een bewuste keuze impliceren en daar kan ik hier maar weinig mensen van betichten. Nee, het is de cultuur, een collectief geloofssysteem waarin men het gewoon is dat dingen in de regel niet gaan zoals gepland en men zich daar vervolgens dan ook bij neerlegt, het is tenslotte te verwachten c.q. normaal. Men klaagt er wel over (ja, ook de Brazilianen), maar neemt er zelf wel ook deel aan en houdt zodoende dat zo bekritiseerde systeem dus deels zelf in stand.
Deze vicieuze cirkel doorbreken lijkt soms onbegonnen werk, ondankbaar is het zeker. De Braziliaan zit doorgaans namelijk niet zo te wachten op wat bij ons doorgaat als opbouwende kritiek. Met vluchtige uitspraken als ‘tudo bem’ (alles goed) en ‘ta bom’ (is goed) worden eventuele meningsverschillen en daarmee enige vorm van effectieve informatie-uitwisseling al snel gesmoord en kan het leven weer gewoon verder meanderen op haar voor iedereen zo vertrouwde maar tegelijk zo tergend langzame tempo. Dit culturele gebrek aan helder en open communiceren, waarbij de zender duidelijk geformuleerde informatie stuurt en de ontvanger deze ook ontvangt en vervolgens verwerkt, heeft een extreem verlammende werking op de samenleving als geheel. Niet alleen duurt alles drie keer langer dan nodig, ook leidt het continu tot misverstanden doordat mensen elkaar gewoon niet begrijpen wat op zich weer een voedingsbodem is voor achterdocht en wantrouwen. Dit resulteert op haar beurt weer in het ontlopen van verantwoordelijkheden, etc., etc.

Verlichting
Immanuel Kant (1724-1804) definieerde verlichting in zijn “Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung” uit 1784 als volgt: ‘Verlichting is het afleggen van de mens van zijn, aan zichzelf te wijten, onmondigheid’. Waarbij hij stelde dat onmondigheid het onvermogen is, zonder leiding van anderen, van het eigen verstand gebruik te maken.
Dat deze cultuuromslag in Brazilië nog niet, dan wel zeer mondjesmaat, heeft plaatsgevonden moge duidelijk zijn. Je conformeren aan het collectief is hier namelijk nog altijd gedragsregel nummer één. De doorsnee Braziliaan is het eenvoudigweg niet gewend om individueel en onafhankelijk te denken. Op zich ook niet zo gek als je bedenkt dat verreweg het grootste deel van de bevolking volledig gespeend blijft van enige educatieve ontwikkeling. Opvallend is echter dat ook het resterende wél geschoolde deel zo vaak nog volledig vastgeroest blijft zitten in culturele dogma’s. Het lijkt daarom dan ook wel alsof dit individuele, verlichte denken niet zozeer correleert met de ontwikkeling van het verstand als wel met de cultuur waarin men zich ophoudt. Betere educatie staat in Brazilië namelijk veelal slechts gelijk aan een hoger salaris wat, zoals ik eerder al aangaf, niet per definitie tot een humanere samenleving hoeft te leiden. Een grotere auto kopen kunnen we tenslotte allemaal wel, maar de ontwikkeling van de ethiek en moraal, normen en waarden met als gevolg humane sociale omgangsregels die lijken soms toch dichter bij dat kleine tweedehands Fiatje te staan dan bij die uitgebouwde Mercedes S-classe.

Cultuurrelativisme 
Mede door toedoen van de Islam verliest het in de jaren zestig en zeventig zo populaire cultuurrelativisme in Europa steeds meer terrein. De bedoelingen ervan zijn nobel, maar blijken uiteindelijk weinig handzaam. Zeker nu middels globalisatie verschillende culturen meer en meer met elkaar verstrengeld raken ontstaat sterk de behoefte om op allerlei terreinen universele waarden en normen te formuleren. Het is daarbij wel zo praktisch dat we die specifieke culturele eigenschappen, welke maken dat een samenleving als geheel efficiënter functioneert, laten prevaleren. Een blad voor de mond nemen en met termen als ‘tolerantie’ en ‘respect’ de discussie smoren is dan ook niet raadzaam. Niet dat wij als dominante westerse maatschappij zouden moeten bepalen wat goed of slechts is om daarbij andere culturen onze regels op te leggen. Nee, laat deze andere culturen dat vooral zelf bepalen, maar wijs ze daarbij wel op het feit dat wanneer je maatschappelijke hervormingen wenst wel ook zelf zal moeten sleutelen aan je eigen culturele gebreken. Tenslotte, de omstandigheden bepalen niet wie wij zijn, maar laten zien wie wij zijn.

4 opmerkingen:

Associação zei

Beste Boudewijn,

Aan mijn bankdirectrice heb ik eens gevraagd waarom Braziliaanse banken rijen hebben, waarin klanten lang moeten wachten totdat ze geholpen worden. Ze begreep mijn vraag niet, zodat ik versimpelde: “Waarom hebben jullie rijen”. Helemaal in verwarring antwoordde ze: “Hoezo, alle banken hebben toch altijd rijen?”

Daar had ze geen gelijk in.

De dingen waarover je schrijft zijn erg herkenbaar, maar ik weet altijd alles beter dan jij en ben in het algemeen niet eens met de vaak uitsluitend negatieve kwalificaties die je geeft aan de ‘Braziliaanse toestanden’. Om een voorbeeld te benoemen: je stoort je aan in-efficientie en gewacht. Brazilianen vinden wachten ‘normaal’. Misschien niet fijn, maar een gegeven dat er nu eenmaal is en waarmee je moet omgaan. Net zoiets als regen of wind.

Vorige week heb ik voor een administratief standaardkwestietje zes uur in het kantoor van de DETRAN, de Braziliaanse RDW, doorgebracht. Toen ik daar uiteindelijk aan het ik-weet-niet-hoeveelste loket het administratieve proces concludeerde, vroeg de bediende of hij mijn naam goed had uitgesproken. Ik zei grappend: ‘behoorlijk goed, u verdient een dikke 8’, waarop hij uitgebeid de tijd nam om de uitspraak van mijn naam te verbeteren, zodat hij een 10 van mij zou krijgen. Het was allemaal erg vriendelijk en gemoedelijk, maar naar Nederlandse was het een onvoorstelbaar tafereel: in een soort bioscoop-opstelling zaten minstens nog 35 mensen te wachten met een volgnummertje in hun hand, totdat deze man zijn geklets met mij beëindigde. Toen ik dan ook vroeg: “Zullen we er eens mee stoppen, zodat u die andere mensen kunt helpen”, zei hij: “Die moeten niet mopperen; hier heb je je papieren in een dag, er zijn andere overheidsinstellingen waar je wel vier maanden moet wachten”.

En ze mopperden ook niet. En hij kwam niet met stress in de Ziektewet.

Al dat gewacht is voor ons uiterst hinderlijk, maar probeer je eens voor te stellen dat je met wachten bent opgegroeid; dat je het volkomen logisch en normaal vindt. Dan is het een zo normaal kenmerk van de maatschappij, dat het je niet zou opvallen. Ik zou willen dat ik op die manier was groot gebracht. Dan hoefde ik me niet op te vreten omdat de zorgvuldig gekozen rij de langzaamste bleek; dan hoefde ik oude omaatjes niet tegen de enkels te schoppen en dan hoefde ik me ook niet te bekommeren om het gestress van anderen.

Zonnige groet,

Jérôme

Boudewijn Rooseboom zei

Beste Jerome,

Dank je voor je reactie. Zodoende weet ik dat ik behalve voor mijzelf toch niet helemaal voor niets schrijf.

Jij mag dan altijd alles beter - willen - weten, maar je hebt me in deze dan toch niet helemaal begrepen.

Onze observaties zoals wachten en in-efficientie zijn eigenlijk identiek, we bemerken en benoemen kennelijk het zelfde. Maar het moge duidelijk zijn dat onze interpretaties maar weinig raakvlakken vertonen.

Met stress in de ziektewet komen? In welk land leef jij? In Brazilie is een dergelijke ziektewet zo goed als nonexsistent. Op papier zal er wel weer ergens een mooie wet voor zijn. Zoals daar ook is dat je wettelijk slechts 15 minuten bij een bank in de rij hoeft te staan. Maar Jerome jij weet toch ook wel dat je in Brazilie echt niet bij je werkgever hoeft aan te komen met pijn in de onderrug of stress op het werk. Dan is het dank u en exit. Daar zouden wij inderdaad nog wat van kunnen leren.

En het argument van 'niet mopperen' getuigt ook wel van een erg roze bril. Zeker in werkgevers werknemers relaties stapt de gemiddelde Braziliaan bij het minste of geringste naar de rechter om zodoende de andere partij weer een poot uit te draaien. Dat is dan ook de reden dat veel werknemers na een proefperiode van zo’n 6 maanden weer op straat staan omdat ze tot dan toe nog geen rechten hebben opgebouwd. Lekker efficiënt!

Bij mijn observaties zijn twee partijen betrokken, ik en de Brazilianen.

Wat het met mij doet, maak ik (noch jij) mij weinig zorgen om. Ik leer ervan, plaats het in een Braziliaanse context en begrijp dan ook heel goed wat jij in je laatste alinea uitlegde. Met dit verschil dat ik inderdaad een wat minder romantisch beeld ben toebedeeld en dus absoluut niet zou willen dat ik op die manier was groot gebracht. Ik weet niet in welke strandvilla je momenteel gehuisvest bent, maar ik zou zeggen, kijk even om je heen. Het lijkt me een duidelijk voorbeeld van oorzaak en gevolg.

Wat mij wel fascineerd en waar ik in deze laatste blog ook over heb geschreven, is wat deze cultuuruiting voor gevolgen heeft voor de Brazlilianen zelf. Die proberen namelijk coûte que coûte aansluiting te vinden bij de westerse consumptiemaatschappij. En geef ze eens ongelijk.
Wij mogen, vanwege betere financiële middelen en een soort postmodernistisch denken, dan de vrijheid hebben om te doen en laten wat we willen met alle gemakken en sociale voorzieningen van dien om nu, zo’n halve eeuw later, de grote auto en TV te laten voor wat het is. Maar de wens van beter onderwijs, een beter economisch systeem, een betere gezondheidzorg en een beter juridisch apparaat kunnen we de Brazilianen toch maar moeilijk ontzeggen. En als ze dat zo graag willen dan ben ik dus van mening dat ze enkele zeer hardnekkige culturele eigenschappen los zullen moeten laten.

Maar ik ben het volledig met je eens; ze weten niet beter en en vinden het normaal. Echter pappen en nathouden, lijkt mij hier niet de gewenste opstelling. De linkse kerk heeft in Nederland ook vrij lang ( en nog steeds) een dergelijke verwerpelijk paternalistisch beleidt gevoerd. Het is daarom ook heel goed dat mede door toedoen van de globalisatie jij en ik hier nu zijn om hun uit te leggen hoe het wel moet. Opdat het in Brazilie altijd mag blijven regenen en waaien, maar we hier op een zekere dag misschien niet meer halve dagen op onze autodocumenten hoeven te wachten.

Aanvullend nog even de volgende tip:

Je zegt dat je zou willen dat je op de Braziliaanse manier was grootgebracht zodat je je niet meer zou bekommeren om te moeten wachten in de rij, het gestress van anderen, etc.

Daarvoor hoef je mijn inziens hier helemaal niet te zijn grootgebracht het vereist slechts enige bijstelling van prioriteiten.

Ik zou zeggen; doneer je bankrekenigsaldo aan een goed doel, verkoop je huis en ga lekker eenvoudig en knus op elkaar in een favela wonen. Doe ook de auto weg en neem voortaan met nog zo’n duizend anderen gewoon de bus. Maak je geen zorgen over de opleiding van je beide dochters, haal ze van school en zet ze ergens achter een kassa. Al dat studeren leidt toch tot niets. Doe ook zelf vooral geen moeite om je verder intellectueel bij te schaven, allemaal gedoe. Boeken lezen is sowieso iets voor homo’s. Je kunt beter plaats nemen op een krukje op straat om daar lekker relaxed wat stoicijns voor je uit te gaan zitten staren. Kortom keep it simple.

Maar ja, dan dus ook voor jou geen riant inkomen meer, geen tripjes naar Nederland, geen etentjes in de betere restaurants en geen huisvesting op aa locatie met personeel, zwembad en zeezicht.

Als de doorsnee Braziliaan zelf iets te kiezen had of anders gezegd; beter wist, dan wist ‘ie het wel. Ik gun het hem van harte. Jij niet?

Hoe vergaat het jullie trouwens? Het nieuws bereikte mij dat je een eventuele repatriëring naar Nederland niet uitsluit.

Met vriendelijke groet,

Boudewijn

Associação zei

En wederom is wat je schrijft erg herkenbaar. En wederom valt op dat die herkenbare fenomenen door jou zo vaak uitsluitend negatief worden gekwalificeerd.

Ik betwist die negatieve kwalificaties niet. In tegendeel, ik deel ze bijna allemaal met je. Maar ik vind het jammer dat je niet verder kijkt dan je eigen culturele neus lang is en probeert in al het vreselijks ook iets moois te zien.

Anoniem zei

Beste Jerome en Boudewijn,

Kijk, uiteindelijk heb ik gewoon gelijk. Dat lijkt mij evident.

Ik ben het niet eens met jou Jerome, dat Boudewijn de culturele verschillen alleen als negatief kwalificeert. Volgens mij is het just redelijk observerend. Wat er eerder aan de hand is is dat Boudewijn die observaties weliswaar objectief probeert te doen, maar niet 'voorbij zijn blinde vlek komt': zijn eigen culturele identiteit. Ik ben het dan ook deels met je eens dat het wachten in de rij en andere culturele patronen net zo onvermijdelijk en alom aanwezig is als regen en wind. Echter, om dat geheel kritiekloos vast te stellen en er zelfs een beetje meewarig jaloers op te zijn, dat lijkt mij wat veel van het goede. Ik vind het ook heel leerzaam en mooi om de wereld te beschouwen en ervaren, maar kritiekloos observeren maakt wat mij betreft de aanschouwer vaak ook identiteitsloos.
Kortom, kennelijk gaat het er bij het oordelen van deze culturele uitingen om de eigen plaats van waaruit beschouwd wordt vast te stellen of te definieren. Dat is ook interessant omdat je zo je eigen wachtrijen, wind, regen of blinde vlek kunt ontdekken.
Nou ja, beetje moralistisch allemaal en i kben nog nooit in Zuid-Amerika geweest, maar wel leuk on hier een bericht achter te laten niet waar.
De groeten, veel plezier en wellicht lees ik hier meer.
Tjomme Reeringh